পৰিৱেশ প্ৰদূষণ
পৰিৱেশ প্ৰদূষণ হ’ল প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশত দূষিত পদাৰ্থৰ প্ৰৱেশ ঘটাৰ ফলত হোৱা পৰিৱেশৰ বিৰূপ পৰিবৰ্তন। প্ৰদূষণে যিকোনো পদাৰ্থ বা শক্তিৰ ৰূপ ল’ব পাৰে। প্ৰদূষণৰ কাৰক অৰ্থাৎ প্ৰদূষকসমূহ বিদেশী পদাৰ্থ/শক্তি বা প্ৰাকৃতিকভাৱে পোৱা যিকোনো কাৰক হ’ব পাৰে। প্ৰাকৃতিক পৰিঘটনাৰ ফলত পৰিৱেশ প্ৰদূষণ হ’ব পাৰে যদিও প্ৰদূষণ শব্দটোৱে সাধাৰণতে মানুহৰ কাৰ্যকলাপৰ দ্বাৰা পৰিৱেশ দূষিত হোৱাকে বুজায়।
Table of Contents
পৰিৱেশ প্ৰদূষণ মানে কি বুজা?
মানুহৰ কাৰ্যকলাপৰ বাবে আমাৰ পৰিৱেশত যি অবাঞ্ছিত পৰিৱৰ্তন ঘটে তাক সাধাৰণতে পৰিৱেশ প্ৰদূষণ বুলি কোৱা হয়। প্ৰদূষণ হৈছে বতাহ, পানী আৰু মাটিৰ ভৌতিক ৰাসায়নিক আৰু জৈৱিক গুণাগুণৰ অবাঞ্ছিত পৰিৱৰ্তন- যি মানুহ, জীৱ-জন্তু, অন্য়ান্য় জীৱ আৰু সম্পত্তিৰ ক্ষতি সাধন কৰে।
পৰিৱেশ প্ৰদূষণৰ অৰ্থ হ’ল ক্ষতিকাৰক বা বিষাক্ত প্ৰভাৱ পৰা যিকোনো পদাৰ্থৰ উপস্থিতি বা পৰিৱেশত প্ৰৱেশ। পৰিৱেশ প্ৰদূষণ তেতিয়া হয় যেতিয়া প্ৰদূষকে চৌপাশক দূষিত কৰে; যিয়ে এনে পৰিৱৰ্তন আনে যিয়ে আমাৰ স্বাভাৱিক জীৱনশৈলীত বিৰূপ প্ৰভাৱ পেলায়।
প্ৰদূষণ কেই প্ৰকাৰৰ আৰু কি কি?
প্ৰদূষণ সাত প্ৰকাৰৰ:
- বায়ু প্ৰদূষণ,
- পানী প্ৰদূষণ,
- ভূমি প্ৰদূষণ,
- তেজস্ক্ৰীয় প্ৰদূষণ,
- তাপ প্ৰদূষণ,
- পোহৰ প্ৰদূষণ আৰু
- শব্দ প্ৰদূষণ।
বায়ু প্ৰদূষণ কাক বোলে?
বায়ু প্ৰদূষণ হ’ল বায়ুমণ্ডলৰ প্ৰাকৃতিক বৈশিষ্ট্য সলনি কৰা যিকোনো ৰাসায়নিক, ভৌতিক বা জৈৱিক কাৰকৰ দ্বাৰা ঘৰৰ ভিতৰৰ বা বাহিৰৰ পৰিৱেশ দূষিত কৰা। ইয়াৰ মূল কাৰণ হৈছে ঔদ্যোগিক নিৰ্গমন, বাহনৰ নিৰ্গমন, জীৱাশ্ম ইন্ধন জ্বলোৱা, আৰু মানুহৰ বিভিন্ন কাৰ্য্যকলাপ। জনস্বাস্থ্যৰ বাবে প্ৰধান চিন্তাৰ বিষয় প্ৰদূষকসমূহৰ ভিতৰত কণা পদাৰ্থ, কাৰ্বন মনোক্সাইড, অ’জন, নাইট্ৰজেন ডাই অক্সাইড আৰু চালফাৰ ডাই অক্সাইড আদি অন্তৰ্ভুক্ত। বায়ু প্ৰদূষণৰ ফলত শ্বাস-প্ৰশ্বাসজনিত সমস্যা, হৃদযন্ত্ৰৰ ৰোগ, পৰিৱেশৰ অৱক্ষয় আদি হ’ব পাৰে।
বায়ু প্ৰদূষণ ছবি
বায়ু প্ৰদূষণৰ কাৰণ সমূহ:
বায়ু প্ৰদূষণৰ উৎসসমূহক দুটা প্ৰধান প্ৰকাৰত ভাগ কৰিব পাৰি: মানবসৃষ্ট (মানুহৰ ফলত হোৱা) উৎস আৰু প্ৰাকৃতিক উৎস। বায়ু প্ৰদূষণৰ কিছুমান প্ৰাথমিক উৎস ইয়াত উল্লেখ কৰা হ’ল:
মানবসৃষ্ট (মানুহৰ ফলত হোৱা) উৎস:
জীৱাশ্ম ইন্ধন দহন: বিদ্যুৎ কেন্দ্ৰ, উদ্যোগিক সুবিধা, আৰু বাহনত জীৱাশ্ম ইন্ধন জ্বলোৱাটোৱে বায়ু প্ৰদূষণৰ এক উল্লেখযোগ্য অৰিহণা যোগায়। কয়লা, তেল আৰু প্ৰাকৃতিক গেছ দহনে কাৰ্বন ডাই অক্সাইড (CO2), নাইট্ৰজেন অক্সাইড (NOx), চালফাৰ ডাই অক্সাইড (SO2), কণাযুক্ত পদাৰ্থ (PM), আৰু অস্বাভাৱিক জৈৱ যৌগ (VOCs) আদি প্ৰদূষক মুক্ত কৰে।
পৰিবহণৰ নিৰ্গমন: গাড়ী, ট্ৰাক, জাহাজ, বিমান আৰু ৰেলৰ পৰা নিৰ্গত নিৰ্গমন নিৰ্গমনে বায়ু প্ৰদূষণত অৰিহণা যোগায়। এই নিৰ্গমনৰ ভিতৰত কাৰ্বন মনোক্সাইড (CO), নাইট্ৰজেন অক্সাইড (NOx), কণাযুক্ত পদাৰ্থ (PM), অস্বাভাৱিক জৈৱিক যৌগ (VOCs), আৰু চালফাৰ ডাই অক্সাইড (SO2) আদি উল্লেখযোগ্য।
ঔদ্যোগিক নিৰ্গমন: উৎপাদন, শক্তি উৎপাদন, ৰাসায়নিক উৎপাদনকে ধৰি ঔদ্যোগিক প্ৰক্ৰিয়াই বায়ুত বিভিন্ন প্ৰদূষক নিৰ্গত কৰে। এই প্ৰদূষকসমূহৰ ভিতৰত চালফাৰ ডাই অক্সাইড (SO2), নাইট্ৰজেন অক্সাইড (NOx), কণাযুক্ত পদাৰ্থ (PM), অস্বাভাৱিক জৈৱ যৌগ (VOCs), আৰু বিপজ্জনক ৰাসায়নিক পদাৰ্থ আদি থাকিব পাৰে।
কৃষি কাৰ্য্য: কৃষি পদ্ধতিয়ে সাৰ, কীটনাশক, পশুপালনৰ দ্বাৰা বায়ু প্ৰদূষণত অৰিহণা যোগায়। এই কাৰ্য্যসমূহে এমোনিয়া (NH3), নাইট্ৰজেন অক্সাইড (NOx), মিথেন (CH4), আৰু অন্যান্য সেউজ গৃহ গেছ বায়ুলৈ নিৰ্গত কৰে।
আৱৰ্জনা ব্যৱস্থাপনা: আৱৰ্জনা ব্যৱস্থাপনা অনুচিত পদ্ধতি যেনে আৱৰ্জনা মুকলিকৈ জ্বলোৱা আৰু লেণ্ডফিল ব্যৱস্থাপনাৰ অপৰ্যাপ্ত ব্যৱস্থাই বতাহত ক্ষতিকাৰক প্ৰদূষক নিৰ্গত কৰে। এই প্ৰদূষকসমূহৰ ভিতৰত কণাযুক্ত পদাৰ্থ (PM), অস্বাভাৱিক জৈৱ যৌগ (VOCs), আৰু বিষাক্ত গেছ আদি থাকিব পাৰে।
আৱাসিক আৰু বাণিজ্যিক নিৰ্গমন: ঘৰ আৰু বাণিজ্যিক অট্টালিকাত হোৱা কাৰ্য্যকলাপ, যেনে ৰন্ধা-বঢ়া, গৰম কৰা, আৰু কিছুমান বিশেষ সামগ্ৰীৰ ব্যৱহাৰে ঘৰৰ ভিতৰ আৰু বাহিৰৰ বায়ু প্ৰদূষণত অৰিহণা যোগাব পাৰে। কঠিন ইন্ধন দহন, ধঁপাতৰ ধোঁৱা, আৰু কিছুমান ৰাসায়নিক পদাৰ্থ আৰু চাফাইকাৰী দ্ৰব্যৰ ব্যৱহাৰে কণাযুক্ত পদাৰ্থ (PM), কাৰ্বন মনোক্সাইড (CO), অস্বাভাৱিক জৈৱিক যৌগ (VOCs), আৰু নাইট্ৰজেন ডাই অক্সাইড (NO2) আদি প্ৰদূষক মুক্ত কৰে।
প্ৰাকৃতিক উৎস:
আগ্নেয়গিৰিৰ কাৰ্য্যকলাপ: আগ্নেয়গিৰিৰ বিস্ফোৰণে বায়ুমণ্ডললৈ চালফাৰ ডাই অক্সাইড (SO2), ছাই আৰু অন্যান্য আগ্নেয়গিৰিৰ গেছকে ধৰি বিভিন্ন ধৰণৰ গেছ আৰু কণা পদাৰ্থ নিৰ্গত কৰে। এই প্ৰাকৃতিক নিৰ্গমনে আঞ্চলিক বায়ু প্ৰদূষণত অৰিহণা যোগাব পাৰে।
ধূলি আৰু বন্য অগ্নিকাণ্ড: বতাহৰ খহনীয়া আৰু ধূলিৰ ধুমুহা আদি প্ৰাকৃতিক পৰিঘটনাই বতাহত বৃহৎ পৰিমাণৰ কণা পদাৰ্থ (PM) নিৰ্গত কৰিব পাৰে। প্ৰাকৃতিক আৰু মানুহৰ ফলত হোৱা বন্য অগ্নিকাণ্ডই ধোঁৱা আৰু প্ৰদূষক পদাৰ্থ নিৰ্গত কৰে, য’ত কণাযুক্ত পদাৰ্থ (PM) আৰু অস্বাভাৱিক জৈৱ যৌগ (VOCs) আদিও অন্তৰ্ভুক্ত।
জৈৱজনিত নিৰ্গমন: উদ্ভিদৰ পৰা অস্বাভাৱিক জৈৱ যৌগ (VOC) নিৰ্গত হোৱাকে ধৰি গছ-গছনিৰ প্ৰাকৃতিক প্ৰক্ৰিয়াই বায়ু প্ৰদূষণত অৰিহণা যোগাব পাৰে। এই নিৰ্গমনসমূহে বায়ুমণ্ডলত থকা অন্যান্য প্ৰদূষকৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি অ’জন আৰু গৌণ কণা পদাৰ্থৰ সৃষ্টিত অৰিহণা যোগাব পাৰে।
মন কৰিবলগীয়া যে ভৌগোলিক অৱস্থান, উদ্যোগিক কাৰ্যকলাপ, জনসংখ্যাৰ ঘনত্ব আৰু অন্যান্য কাৰকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি প্ৰতিটো উৎসৰ পৰা অৱদানৰ পৰিসৰ ভিন্ন হ’ব পাৰে। বায়ু প্ৰদূষণ হ্ৰাস কৰাৰ প্ৰচেষ্টাত নিয়ন্ত্ৰণমূলক ব্যৱস্থা, প্ৰযুক্তিগত উন্নতি আৰু জনসচেতনতাৰ সংমিশ্ৰণ জড়িত হৈ থাকে যাতে এই উৎসসমূহৰ বায়ুৰ গুণাগুণৰ ওপৰত প্ৰভাৱ কম হয়।
বায়ু প্ৰদূষণ ৰোধ কৰাৰ উপায়:
বৰ্তমান আধুনিক যুগত বায়ু প্ৰদূষণ সম্পূৰ্ণৰূপে নাইকিয়া কৰাটো সম্ভৱ নহয় যদিও কিছুমান পদ্ধতিৰ দ্বাৰা ইয়াৰ প্ৰভাৱ নিম্নতম কৰিব পৰা যায়।
- উদ্যোগ সমূহৰ পৰা ধোৱা নিৰ্গত হোৱা চিমনীবোৰ ওখ কৰিলে দূষিত বায়ু ওপৰলৈ উঠি যাব আৰু পৰিবেশৰ ওপৰত নিম্নতম ঋণাত্মক প্ৰভাৱ পেলাব।
- পুৰণি যান-বাহন সমূহ চলোৱাত বাধা দি, কেটালাইটিক কনভাৰ্টাৰ (Catalytic converter)ব্যৱহাৰ কৰি দূষিত পদাৰ্থবোৰ পৰিবেশত অহাৰ আগতে দহন কৰা প্ৰয়োজন।
- উদ্যোগ সমূহত চাইক্লন (Cyclone) নামৰ এক বিশেষ যন্ত্ৰ ব্যৱহাৰ কৰি বস্তুকণা (articulate matter) সমন্বিত গেছৰ চেণ্ট্ৰিফিউজ কৰি বস্তুকণাসমূহ পৃথক কৰিব পাৰি।
- স্ক্ৰাবাৰ (Scrubbers)ব্যৱহাৰ কৰি বায়ুমণ্ডলৰ পৰা বস্তুকণাৰ লগতে SO2 গেছো পৃথক কৰিব পাৰি।
- বৃক্ষৰোপণ বায়ু প্ৰদূষণ ৰোধ কৰাৰ এক অন্যতম উপায়। উদ্ভিদে সালোক সংশ্লেষণ প্ৰথাৰ দ্বাৰা বায়ুমণ্ডলৰ পৰা কাৰ্বন-ডাই-অক্সাইড শোষণ কৰি বায়ুমণ্ডল শোধন কৰে।
পানী প্ৰদূষণ কাক বোলে?
বিশুদ্ধ পানী জীৱজগতৰ এক অপৰিহাৰ্য উপাদান। পানী অবিহনে জীৱই জীৱন নিৰ্বাহ কৰিব নোৱাৰে। এই পানীৰ উৎসসমূহ হ’ল সাগৰ, নদী, হ্ৰদ, পুখুৰী, খাল, বিল, ভূগৰ্ভৰ পানী আৰু জলীয় বাষ্প। খোৱাৰ বাবে উপযোগী পানীত পৰ্যাপ্ত পৰিমাণৰ পৌষ্টিক উপাদান যেনে খনিজ লৱণসমূহ থকাটো প্ৰয়োজন। যেতিয়া কোনো প্ৰাকৃতিক কাৰণত নাইবা মানুহৰ কাৰ্যকলাপৰ ফলত জৈৱ, অজৈৱ, নাইবা জৈৱিক কাৰকবোৰৰ প্ৰভাৱত পানীৰ সাধাৰণ গুণাগুণ বিনষ্ট হৈ মানুহৰ গ্ৰহণৰ অনুপযোগী হয় তেতিয়া তেনে পানীক দূষিত পানী আৰু যি পদ্ধতিত পানী দূষিত হয় তাক পানী প্ৰদূষণ বোলা হয়।
পানী প্ৰদূষণ ছবি
পানী প্ৰদূষণৰ কাৰণ সমূহ:
ঔদ্যোগিক প্ৰদূষণ কাৰক: কল-কাৰখানাৰপৰা নিৰ্গত হোৱা ধাতৱ পদাৰ্থবিলাক বৰষুণৰ পানীয়ে মাটিৰ উপৰিভাগৰ পৰা উটুৱাই নি নৈ, বিল, পুখুৰী নাইবা ডাঙৰ জলাশয় আদিত পেলাই দি পানী প্ৰদূষিত কৰে। কাৰণ এই ধাতৱ পদাৰ্থবিলাকত ক্লৰি’ন, কষ্টিক ছ’ডা, ফেনল, ছায়েনাইড, এম’নিয়া, পাৰা, সীহ, তাম, আৰ্ছেনিক, কেডমিয়াম প্ৰভৃতি বিষাক্ত পদাৰ্থ থাকে। ঔষধ কাৰখানাৰ পৰা নি:সৃত নানাবিধ ৰাসায়নিক পদাৰ্থয়েও পুখুৰী তথা নদীৰ পানী প্ৰদূষিত কৰে।
নগৰীকৰণ: জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ লগে লগে নগৰীকৰণ বৃদ্ধি হৈ গৈ আছে। চহৰ বা নগৰৰ মানুহৰ ঘৰত দৈনিক সৃষ্টি হোৱা আৱৰ্জনাবোৰ প্ৰায়েই নদ-নদী, পুখুৰী আদি জলাশয়ত নিক্ষেপ কৰা হয়। এই আৱৰ্জনাসমূহৰ ভিতৰত প্লাষ্টিক, পলিথিন বেগ, ৰবৰ, ধূলি-বালি, ঘৰচীয়া প্ৰাণীৰ মলমূত্ৰ, কাগজ, ৰন্ধন প্ৰণালীত ব্যৱহাৰ নোহোৱা অলাগতিয়াল পদাৰ্থসমূহ, ঔষধ আদিয়েই প্ৰধান। এইবোৰে পানীত নানা ৰাসায়নিক প্ৰতিক্ৰিয়াৰ সৃষ্টি কৰি পানী দূষিত কৰে ফলত তাত থকা প্ৰাণীৰ মৃত্যু হয়।
কৃষিকাৰ্য্যৰ পৰা প্ৰদূষণ: জনসংখ্যা বৃদ্ধিৰ লগে লগে মাটিৰ অভাৱত অলপ মাটিতে অধিক শস্য লাভৰ আশাত নানা ধৰণৰ মাৰাত্মক কীটনাশক, আগাছানাশক নাইবা সাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। শস্যই গ্ৰহণ কৰাৰ পিছত বহুতো ৰাসায়নিক দ্ৰব্য মাটিত ৰৈ যায়। বৰষুণৰ পানীয়ে সেইবোৰ উটুৱাই নি পুখুৰী, নদী, বিল বা আন জলাশয়ত পেলাই পানী দূষিত কৰে।
যান-বাহনৰ দ্বাৰা প্ৰদূষণ: নদী, হ্ৰদ, সাগৰ আদিত চলা যান-বাহন বোৰৰ পৰা ওলোৱা তৈলজাতীয় বিষাক্ত পদাৰ্থই জল প্ৰদূষণ কৰে। যুদ্ধ বিগ্ৰহৰ কাৰণেই হওক বা দুৰ্ঘটনাগ্ৰস্ত হোৱাৰ কাৰণতেই হওক বহু হাজাৰ টন তেল কঢ়িয়াই অনা তেলবাহী জাহাজ সাগৰত নিমজ্জিত হোৱাৰ কাৰণে সাগৰৰ পানী প্ৰদূষিত হয়।
তেজষ্ক্ৰিয় পদাৰ্থৰ দ্বাৰা প্ৰদূষণ: আনবিক চুলা আৰু পাৰমাণবিক বিষ্ফোৰণৰ ফলত বায়ুমণ্ডলত নানাবিধ তেজষ্ক্ৰিয় পদাৰ্থৰ সৃষ্টি হয়। বৰষুণৰ লগত এই তেজষ্ক্ৰিয় পদাৰ্থবোৰ নদী, হ্ৰদ, সাগৰ নতুবা আন জলাশয়ত পৰি তাৰ পানী প্ৰদূষিত কৰে। সাগৰত কৰা নানাধৰণৰ পাৰমাণবিক পৰীক্ষাৰ ফলতো সাগৰৰ পানী প্ৰদূষিত হয়। তদুপৰি পৰীক্ষাগাৰ, চিকিৎসালয়, আণবিক শক্তিৰ উদ্যোগ আদিৰ পৰা ওলোৱা আৱৰ্জনাটো তেজষ্ক্ৰিয় পদাৰ্থ থাকে। সেয়েহে এই আৱৰ্জনাবোৰ কোনো জলাশয়ত পেলালে তাৰ পানী দূষিত হয়।
তাপীয় প্ৰদূষক: নদীৰ ওপৰত গঢ়ি উঠা কিছুমান উদ্যোগত নদীৰ পানী গৰম বস্তু ঠাণ্ডা কৰাত ব্যৱহাৰ কৰা হয়। পিছত গৰম হৈ পৰা এই পানীখিনি পুনৰ নদীত পেলাই দিয়া হয়। এই গৰম পানীয়ে জলজ পৰিবেশ বিনষ্ট কৰি পানী দূষিত কৰে।
পানী প্ৰদূষণ ৰোধ কৰাৰ উপায়:
- উদ্যোগ, নলা-নৰ্দমা আদিৰ পানীৰ লগত অহা বৰ্জিত দ্ৰব্যসমূ্হ পৃথক্কৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰে পৃথক কৰা প্ৰয়োজন। ইয়াৰ পিছত পানীত দ্ৰবীভূত হৈ থকা বিষাক্ত পদাৰ্থ আৰু অনুজীৱবোৰ পৰিশোধন প্ৰক্ৰিয়াৰ (Filtration) দ্বাৰা পৃথক কৰিহে নদী বা পুখুৰীত নিষ্কাশিত কৰিব লাগে।
- কীটনাশক দৰৱ ব্যৱহাৰৰ পৰিৱৰ্ত্তে কীটৰ জৈৱিক নিয়ন্ত্ৰণৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰিব লাগে।
- গোবৰ গেছ প্ৰকল্প স্থাপন কৰি বৰ্জিত মলমূত্ৰ নাইবা আন আন পদাৰ্থসমূহৰ পুনৰাবৰ্তন কৰা প্ৰয়োজন।
- প্ৰাকৃতিক পানীৰ উৎসবিলাক ভালদৰে সংৰক্ষণ কৰা উচিত। কল-কাৰখানা সমূহ এই উৎসবিলাকৰ পৰা আঁতৰত থকাটো প্ৰয়োজন।
- নদ-নদী, পুখুৰী আদিত গা-ধোৱা নতুবা কাপোৰ ধোৱাৰ পৰা বিৰত থাকিব লাগে।
- বৰষুণৰ পানী খাল নাইবা নলা-নৰ্দমাৰ জৰিয়তে নিৰ্দিষ্ট ঠাইলৈ বৈ যাবলৈ দিব লাগে যাতে ই খোৱা পানীৰ উৎসবিলাক দূষিত নকৰে।
- বনানীকৰণৰ যোগেদি মাটিৰ খহনীয়া ৰোধ কৰিব লাগে।
- উদ্যোগসমূহে যাতে বৰ্জিত পদাৰ্থসমূহ পানীত পেলাই পানী প্ৰদূষিত কৰিব নোৱাৰে তাৰ বাবে আইন প্ৰণয়ন কৰিব লাগে।
